Zaburzenia widzenia barw

tablice Ishihary zaburzenia widzenia barw

Barwa jest psychofizyczną cechą percepcji wzrokowej. W percepcji barw kluczowe znaczenie ma związek między światłem, a wzrokiem. Foton światła biegnący od oglądanego przedmiotu przechodzi przez oko i tworząc na siatkówce obraz, uruchamia zespół reakcji chemicznych i elektrycznych w nerwie wzrokowym i korze mózgowej. Następnie pojawia się subiektywny obraz tego co postrzegamy. Percepcja barw jest możliwa gdy mają miejsce trzy procesy:

  • emisja światła,
  • pobudzenie receptorów siatkówki oka,
  • przetworzenie w korze mózgowej pobudzeń przekazanych przez nerw wzrokowy.
 
 
  • Przedmioty, które nas otaczają same w sobie nie mają koloru. Do tego by zobaczyć barwy potrzebne jest światło. Dzięki niemu nasz mózg interpretuje odbite strumienia światła, a przedmioty widziane są jako barwne.
  • Wyróżnia się trzy podstawowe typy zaburzeń widzenia barw: monochromatyzm, dichromatyzm i nieprawidłowy trichromatyzm. O każdym z nich przeczytasz poniżej!
  • Nieprawidłowości w widzeniu barw można odziedziczyć lub nabyć w trakcie życia.
  • Warto regularnie poddawać się testom widzenia barwnego, w trakcie których lekarz określi u nas kondycję widzenia barw.
 

Światło widzialne to część promieniowania elektromagnetycznego odbieranego przez siatkówkę oka ludzkiego. Długość fal promieniowania widzialnego mieści się w zakresie 380 - 780 nm. Światło białe jest mieszaniną fal o różnych długościach, a fale te załamują się na różne sposoby. Krótsze fale mają barwę fioletową, następnie przechodzą w niebieską, żółtą, zieloną, pomarańczową aż do najdłuższej czerwonej. Fale krótsze do 380 nm to promieniowanie ultrafioletowe, dłuższe od 780 nm to promieniowanie podczerwone. Rozróżnianie barw jest możliwe dzięki ok. 130 milionów receptorów znajdujących się na siatkówce. Wyróżniamy dwa rodzaje receptorów - czopki i pręciki, które są rozmieszczone nierównomiernie w błonie siatkówkowej.

czopki i pręciki
źródło - Centrum Papieru
 

W centralnej części siatkówki (tzw. dołku środkowym plamki żółtej) gęstość czopków jest największa, co stwarza najlepsze warunki do analizy obrazu. Brak tam natomiast pręcików. Sygnały wywołane przez światło w receptorach zostają zmodyfikowane przez komórki dwubiegunowe i zwojowe. Następnie rozchodzą się wzdłuż nerwu wzrokowego i docierają do kory mózgowej w potylicznej części mózgu.

 

Widzenie skotopowe, fotopowe i mezopowe - charakterystyka

Pręciki działają przy bardzo słabym świetle, nie dają wrażeń barwnych. Widzenie takie nazywamy widzeniem skotopowym. Czopki służą do widzenia dziennego, zapewniając percepcję barw. Widzenie takie nazywamy widzeniem fotopowym. Czopki dzielimy na trzy rodzaje (reagujące na światło z różnego zakresu barw):

 
  • czerwone - fale długie, ok. 780 - 640 nm,
  • zielone - fale średniej długości, ok. 555 - 485 nm,
  • niebieskie - fale krótkie, ok. 485 - 430 nm.

Ponad 60% czopków to komórki wrażliwe na fale o długości odpowiadającej czerwieni, 30% zieleni, 4% barwie niebieskiej. W najczulszym miejscu siatkówki, czyli dołku środkowym, skupione są czopki wrażliwe na światło o barwie żółtozielonej (długość fali 550 nm). To jaki kolor widzimy jest wynikiem podrażnienia w różnym stopniu czopków wrażliwych na czerwone, zielone i niebieskie światło. Czopki zawierają cząsteczki białka otaczającego wrażliwe na światło cząstki związku barwnikowego. Kształt cząsteczki białka decyduje o tym, na jaką długość fali świetlnej czopek jest wrażliwy.

Istnieje także trzeci rodzaj widzenia - pośredni między widzeniem skotopowym i fotopowym, zwany widzeniem mezopowym (oba receptory działają w zakresie ograniczonym - o zmierzchu). Przy widzeniu fotopowym (czopkowym) zakres wrażeń jest znacznie szerszy (rozróżniamy barwy, kształty, wymiary, fakturę itp.). Przy widzeniu skotopowym (pręcikowym) widzenie jest bezbarwne (stąd przysłowie, że w nocy wszystkie koty są czarne), postrzegamy tylko kształty i kontury. Przy przechodzeniu z widzenia skotopowego do fotopowego mamy do czynienia z procesem widzenia mezopowego, gdzie światło o krótkiej długości fali np. niebieskie lub niebieskozielone, jest postrzegane jako jaśniejsze niż światło o fali długiej (efekt Purkiniego).

 

Zaburzenia widzenia barw

Wyróżniamy trzy podstawowe typy zaburzeń widzenia barw:

 
  • monochromatyzm - całkowita ślepota barw. Występuje w trzech formach:
    • monochromatyzacja czopków - obecny jest tylko jeden rodzaj czopków, ostrość wzroku jest prawidłowa,
    • achromatopsja - brak lub niewielka ilość czopków, łączy się z występowaniem światłowstrętu, zaburzeniami ostrości widzenia i oczopląsem,
    • agnozja barw (achromatopsja centralna) - niemożność dostrzegania kolorów mimo, że oczy są zdolne do ich rozpoznawania,
  • dichromatyzm - zaburzenie rozpoznawania barw związane z całkowitym brakiem jednego z trzech rodzajów czopków w siatkówce oka:
    • protanopia - zaburzenie widzenia barwy spowodowane przez brak czerwonych fotoreceptorów. Kolor czerwony mylony jest m.in. odcieniami ciemnych szarości lub odbierany jako wygaszony,
    • deuteranopia - brak fotoreceptorów zielonych,
    • tritanopia - brak niebieskich fotoreceptorów,
  • nieprawidłowy trichromatyzm - obniżenie percepcji nasycenia jednej z barw (czerwonej, zielonej lub niebieskiej).
 

Dziedziczne nieprawidłowości widzenia barw

Ślepota barw zazwyczaj jest dziedziczna i dotyka głównie mężczyzn (za wyjątkiem tritanopii, która dotyczy w zbliżonym stopniu obu płci). Nieprawidłowości widzenia barwy zielonej i czerwonej (daltonizm) częściej występują u osobników płci męskiej ponieważ są one cechami sprzężonymi z chromosomen X. Mężczyzna z dysfunkcją widzenia barw otrzymuje uszkodzony gen od swojej matki (zazwyczaj widzącej barwy prawidłowo), która otrzymała go od swojego ojca z defektem lub matki, która była nosicielką. Anomalia ta omija jedno lub więcej pokoleń. By u kobiety wystąpił defekt widzenia barw konieczne jest otrzymanie wadliwego genu od obojga rodziców.

Nieprawidłowości widzenia barwy żółtej i niebieskiej występują dość rzadko, a ich dziedziczność ma podłoże autosomalne nie sprzężone z płcią. Szacuje się, że ok. 8-9% mężczyzn i 0,5 % kobiet ma zaburzenia widzenia barw. Wrodzone zaburzenia widzenia barw o podłożu genetycznym są zazwyczaj symetryczne i nie postępują.

 

Nabyte nieprawidłowości widzenia barw

Zaburzenia widzenia barw mogą być też spowodowane przez:

 
  • chorobę, np. cukrzycę, uraz lub substancje chemiczne (np. narkotyki, LSD). Nabyte choroby plamki są zazwyczaj przyczyną zaburzeń na osi niebiesko-żółtej, a zmiany w nerwie wzrokowym zaburzeń widzenia w osi czerwono-zielonej.
  • zmiany związane z wiekiem kiedy to soczewka z upływem lat staje się grubsza i nabiera bardziej żółtej barwy, zmniejszając zdolność rozróżniania koloru zielonego, niebieskiego i fioletowego, a kolor żółty i niebieski postrzegany jest jako ciemniejszy niż w rzeczywistości. Pojawia się trudność w odróżnieniu ciemnych odcieni błękitu od fioletu,
  • zapalenie nerwu wzrokowego lub choroby plamki - jednym z pierwszych objawów jest widzenie jednym z oczu ciemniej, mniej kontrastowo, kolory stają się bardziej szare (szczególnie kolor czerwony) i przestają być wyraźne. W zapaleniu nerwu wzrokowego lub ucisku nerwu wzrokowego nieprawidłowe widzenie kolorów może być ich wczesnym objawem, zauważalnym przed utratą ostrości widzenia,
  • uraz mózgu, nawet jeśli uszkodzeniu nie uległ narząd wzroku.

Ślepota barw jest nieuleczalna choć zastosowanie określonych typów barwnych filtrów i soczewek kontaktowych może wspomóc proces rozróżniania barw.

 

Metody wykrywania zaburzeń widzenia barw

Wyróżnia się następujące testy widzenia barwnego:

 
  • tablice Ishihary - stosowane do badań wrodzonych zaburzeń widzenia w osi czerwono-zielonej. Każda tablica składa się z koła utworzonego przez różnych rozmiarów okrągłe plamy, różniące się w nieznaczny sposób barwami. Układ plam w kolorze odmiennym od tła tworzy liczbę lub kształt geometryczny. Zadaniem pacjenta jest ją odczytać. Pierwsza z tablic widziana jest również przez osoby z zaburzeniami widzenia barw (by ewentualne wykryć osoby symulujące zaburzenia), kolejne pozwalają na wykrycie różnych stopni upośledzenia widzenia barw. Badanie przeprowadza się w odległości do czytania przy dobrym oświetleniu.
    tablice Ishihary
     

    Tablice Ishihary
    źródło - Ishihara-test

     
  • tablice Hardy'ego-Randa-Rittlera - pozwalają wykryć wszystkie trzy wrodzone zaburzenia barw.
    tablice - wrodzone zaburzenia barw
     

    Tablice Hardy'ego-Randa-Rittlera (HRR)
    źródło - GuldenOphthalmics

     
  • tablice Color Vision Testing Made Easy - zestaw do badania widzenia barwnego u dzieci. Składa się z 14 kart z łatwo rozpoznawalnymi dla dzieci różnobarwnymi kształtami np. okrąg, gwiazdka, kwadrat.
    tablice do badania widzenia barwnego u dzieci
     

    Zestaw testów do badania widzenia barwnego Color Vision Testing Made Easy

     
  • test Franswortha D-15 - przesiewowy test oceniający widzenia barwy czerwonej, zielonej i niebieskiej. Polega na ułożeniu w odpowiedniej kolejności barwnych klocków, by ich kolory płynnie przechodziły jeden w drugi.
    test widzenia barwy czerwonej, zielonej i niebieskiej
     

    Test Franswortha D-15
    źródło - Wikipedia.org

     
  • Farnsworth Munsell 100 Hue Test - test ostrości kolorów. Składa się z czterech tacek, zawierających w sumie 85 wymiennych kolorowych nasadek z kolorami referencyjnymi (przyrostowe zmiany odcieni), obejmujących zakres widma widzialnego. Zdolność rozpoznawania kolorów bada się na podstawie testu umiejętności odróżnienia i ułożenia nasadek w odpowiedniej kolejności według odcieni koloru. Przeprowadza się go w świetle dziennym. O zaburzeniach widzenia barw i umiejętności rozróżniania koloru świadczy zakres umiejętności ułożenia nakładek z poszczególnymi odcieniami w prawidłowej kolejności. Wyniki testu nanosi się na specjalne schematy pozwalające szczegółowo określić widzenie barwy czerwonej, zielonej i niebieskiej.  
  • test City University - składa się z dziesięciu plansz, na których w środku znajduje się jedna plamka barwna i cztery obwodowe. Badany proszony jest o wybranie plamki obwodowej o barwie najbardziej zbliżonej do tej środkowej.
    test City University<

    Test City University
    źródło - Cmc1bcccf

     
  • anomaloskop - urządzenie pozwalające na zdiagnozowanie ślepoty na barwę czerwoną, zieloną oraz dokładne określenie barw, które dana osoba widzi, a których nie. Badanie polega na porównaniu dwóch barw, widocznych na ekranie przyrządu.
    anomaloskop - test na ślepotę barw<
     

    Anomaloskop - test na ślepotę barw
    źródło - Vonhoff.ch

     

Dlaczego warto się poddać testom widzenia barwnego?

Poddanie się ocenie widzenia barw i świadomość istnienia jakichkolwiek zaburzeń może okazać się bardzo przydatne przy podejmowaniu ważnych życiowych decyzji, jak np. wybór kierunku kształcenia, zawodu. W niektórych zawodach zaburzenia widzenia barw mogą stanowić poważną przeszkodę w ich wykonywaniu. Dotyczy to na przykład: lekarzy, pielęgniarek, chemików, farmaceutów, fotografów, grafików, drukarzy, malarzy, fryzjerów, kucharzy, elektryków, pilotów itp.

 

Opracowanie:

 

Artykuł powstał w oparciu o publikacje naukowe i stanowi integralną część Poradnika Optometrysty. Masz problemy ze wzrokiem? Skontaktuj się z naszym zespołem optometrystów lub poradź się swojego okulisty. Zagadnienia prezentowane w artykule, szczególnie w przypadku problemów ze wzrokiem, należy skonsultować ze specjalistą.

Realizacja - zespół optometrystów KODANO Optyk

źródła informacji:

  • [1] Grosvenor T. Optometria. Wydawnictwo Elesevier Urban & Partner. Wrocław 2011
  • [2] Adler F. Fizjologia oka. Państwowy Zakład Wydawnictw Lekarskich. Warszawa 1968.
  • [3] M. Niżankowska. Podstawy okulistyki. Volumed. Wrocław 2000
 
 

Udostępnij: